ANNOUNCEMENT CUSANUS SUMMER SCHOOL : 18 till 20 August 2025 in Antwerpen (Belgium)
Nicholas of Cusa, the Arts and Polyphony : Working Through a Productive Non-Relation
"I saw myself as arriving in the back of an author and giving him a child that would be his own offspring, yet monstrous. It was really important for it to be his own child, because the author had to actually say all I had him saying. But the child was bound to be monstrous too, because it resulted from all sorts of shifting, slipping, breakages, and hidden emissions that I really enjoyed.” (Gilles Deleuze)
ABOUT
Cusanus is one of the most exciting and eccentric thinkers of the late Middle Ages bridging Neoplatonism and German Idealism. We explore the specificity of Cusanus' dialectical theology (which is his philosophy) that makes him radically modern, in order to explore this dimension in polyphony and other arts as well. Cusanus never theorized polyphony or the arts in a direct way. There seems not to exist any aesthetic theory or thinking about polyphony and the arts from that time. Nevertheless, polyphony and arts are dramatic structures of thinking. Polyphony as a practice is performed based on a totally quantified diagrammatic writing. However, they were considered “mechanical" arts and lacking a stable form on which to constitute thinking.
The unthought dramaturgy of aesthetic dialectics revealed in polyphony and visual arts resonates surprisingly with Cusa’s own thought.
Polyphony and the arts are the symptom of Nicholas of Cusa. We will explore the short-circuit between Cusanus and the arts and problematize historicist approaches as well.
WHAT
The seminar-sessions (one in the morning and two in the afternoon) will be lead by Björn Schmelzer, joined by Luís Neiva (Nova University Lisbon / Spirit is a Bone) and by Cusanus expert Inigo Bocken (Universities of Nijmegen and Leuven)
Bocken and Schmelzer are currently working on a book on the topic. Their research will provide the framework for the three days.
On 19 August the sessions will be interspersed with polyphonic performances as examples and study materials by four singers of Graindelavoix (Andrew Hallock, Albert Riera, Marius Peterson, Arnout Malfliet) engaged in the Cusanus project.
FOR WHOM?
We welcome all students, researchers, scholars, artists and all interested folks in the domains of the arts, music, philosophy, art history, theology, anthropology and musicology a.o. to join us and think together!
The sessions will be in English.
PRACTICAL
The Cusanus Summer School takes place at Jos Smolderenstraat 76, 2000 Antwerpen (Nieuw-Zuid) on 18, 19 and 20 August 2025, from 11h till 18h.
Joining the Cusanus Summer School for three days : 50 euro (separate day: 20 euro)
Inscription: katrijn@graindelavoix.be
Information: info@graindelavoix.be
The Cusanus Summer School is a collaboration between Graindelavoix (Antwerpen) and Spirit is a Bone (Lisbon) and part of the Antwerp Summer Festival “Not Only Are We Not Infinite, We are Not Even Finite."
"Not Only Are We Not Infinite We Are Not Even Finite” (A Summer Festival for people who don’t like summers nor festivals) is a monthlong festival focused on music, philosophy and art.
This unique festival offers concerts of experimental and classical music, exhibitions, films, a summer school and many enthralling lectures and conversations on art, film, music, philosophy, history, and ideology.
The festival is organised by Antwerp art ensemble Graindelavoix and Lisbon cultural association Spirit is a Bone and curated by Björn Schmelzer & Luís Neiva.
The first edition in August 2025 will be held in a large space of the Nieuw-Zuid quarter in Antwerp (Jos Smolderenstraat 76) and features the artists Margarida Garcia and Bert Timmermans, musicians Manuel Mota, Vasco Alves, Alain Franco and philosophers Marlies De Munck, Frank Vande Veire and Mladen Dolar. The Cusanus Summer school will be directed by Inigo Bocken, Luís Neiva and Björn Schmelzer. The festival ends with a three days residency of Graindelavoix working on the première of a new program. The festival kicks off August 2nd and ends on August 27 2025.
"Not Only Are We Not Infinite We Are Not Even Finite” (A Summer Festival for people who don’t like summers nor festivals) is een maand lang festival in Antwerpen in augustus 2025.
Dit unieke festival biedt concerten met experimentele en klassieke muziek, tentoonstellingen, films, een zomerschool en vele boeiende lezingen en gesprekken over kunst, film, muziek, filosofie, geschiedenis en ideologie.
Het festival wordt georganiseerd door het Antwerpse gezelschap Graindelavoix en de culturele vereniging Spirit is a Bone uit Lissabon, en wordt gecureerd door Björn Schmelzer & Luís Neiva.
De eerste editie in augustus 2025 vindt plaats in een grote ruimte in Nieuw-Zuid in Antwerpen (Jos Smolderenstraat 76) en bevat de kunstenaars Margarida Garcia en Bert Timmermans, de muzikanten Manuel Mota, Vasco Alves, Alain Franco en de filosofen Marlies De Munck, Frank Vande Veire en Mladen Dolar. De Cusanus Summerschool staat onder leiding van Inigo Bocken, Luís Neiva en Björn Schmelzer. Het festival wordt afgesloten met een driedaagse residentie van Graindelavoix, die werkt aan de première van een nieuw programma. Het festival start op 2 augustus en eindigt op 27 augustus 2025.
GEBRAUCHSMUSIK is the ironic title that brings together recent work by Portuguese artist Margarida Garcia (Lisbon 1977) and Belgian artist Bert Timmermans (Kapellen 1976). Timmermans is showing his new series “Die Ruckkehr Arno Brekers. Apologien für den leckenden Körper”, while Garcia is exhibiting her “Balaclava” and “Modellbau” series in Belgium for the first time. Both artists are long-term partners-in-crime of Graindelavoix and Björn Schmelzer, who curates the exhibition. Although seemingly very different, this exhibition mainly reveals similar artistic strategies and resonances in the way in which the history of image and ideology is recycled and sabotaged.
On August 14 at 8 p.m., Luís Neiva (Spirit is a Bone) & Björn Schmelzer (Graindelavoix) will discuss the exhibition in more detail followed by a conversation with the artists.
Open on 2, 5, 7, 9, 12, 14, 16, 18-20, 21, 25-27 August 2025
Jos Smolderenstraat 76 2000 Antwerp (Nieuw-Zuid)
GEBRAUCHSMUSIK is de ironische titel die recent werk samenbrengt van de Portugese kunstenares Margarida Garcia (Lissabon 1977) en de Belgische kunstenaar Bert Timmermans (Kapellen 1976). Timmermans toont zijn nieuwe reeks “Die Ruckkehr Arno Brekers. Apologien für den leckenden Körper”, terwijl Garcia voor het eerst in België exposeert met de reeksen “Balaclava” en “Modellbau”. Beide kunstenaars zijn longterm partners-in-crime van Graindelavoix en Björn Schmelzer die de expo curateert, Hoewel ogenschijnlijk erg verschillend toont deze expo vooral gelijklopende artistieke strategieën en resonanties in de manier waarop de geschiedenis van beeld en ideologie wordt gerecycleerd en gesaboteerd.
Op 14 augustus om 20h gaan Luís Neiva (Spirit is a Bone) & Björn Schmelzer (Graindelavoix) dieper in op de expo en volgt een conversatie met de kunstenaars.
Open op 2, 5, 7, 9, 12, 14, 16, 18-20, 21, 25-27 Augustus 2025
Jos Smolderenstraat 76 2000 Antwerpen (Nieuw-Zuid)
Opening celebration and presentation of the Summer Festival NOT ONLY ARE WE NOT INFINITE WE ARE NOT EVEN FINITE. This unique festival offers concerts of experimental and classical music, exhibitions and many enthralling lectures and conversations on art, film, music, philosophy, history, and ideology. The evening opens with GEBRAUCHSMUSIK, an exhibition featuring new work by Portuguese artist Margarida Garcia and Antwerp artist Bert Timmermans.
Especially for the opening, Margarida Garcia, Bert Timmermans, and Björn Schmelzer also designed a "work table" that maps the virtual traces of an Antwerp counter-baroque. The work is presented with a conversation about iconoclasm, empty space, blindness, "grey in grey," and the "weight of all flesh" (Eric Santner).
Free entrance with optional donation
Address : Jos Smolderenstraat 76 2000 Antwerpen (Nieuw-Zuid)
Openingsfeest en presentatie van het Zomerfestival NOT ONLY ARE WE NOT INFINITE WE ARE NOT EVEN FINITE
Het unieke festival biedt concerten met experimentele en klassieke muziek, een tentoonstelling en vele, boeiende lezingen en gesprekken over kunst, film, muziek, filosofie, geschiedenis en ideologie.
De avond opent met GEBRAUCHSMUSIK, een tentoonstelling met nieuw werk van de Portugese artieste Margarida Garcia en de Antwerpse kunstenaar Bert Timmermans.
Speciaal voor de opening ontwierpen Margarida Garcia, Bert Timmermans en Björn Schmelzer verder ook een werktafel die de virtuele sporen van een Antwerpse tegen-barok in kaart brengt. Het werk wordt voorgesteld met een gesprek over iconoclasme, lege ruimte, blindheid, “grijs op grijs” en de “weight of all flesh” (Eric Santner).
Vrije inkom met optionele gift
Adres : Jos Smolderenstraat 76 2000 Antwerpen(Nieuw-Zuid)
Manuel Mota (Lisbon, 1970) takes up a totally unique position in the world of post-free-jazz-improvisation. His practice and performance is at the same time a deepening and deconstruction of this tradition, continuously inventing new small moves and gestures from within. It comes as no surprise that the late Derek Bailey spoke so highly of his work. Mota has an impressively large recording output (some of which can be accessed through the label Headlights Recordings that he founded in 1998). However, he is foremost a musician one needs to hear live to fully experience the singular allure of his music and his idiosyncratic playing with climate and suspense, putting them in new relations differently during each performance. Mota features also prominently on one of Graindelavoix’s latest programs and CD recordings: Brumel’s Earthquake Mass.
The concert is followed by a talk-retrospective of Mota’s practice and output, interspersed with many sound examples (from released and unreleased recordings) and commented upon by Björn Schmelzer and Margarida Garcia.
Free entrance with optional donation
Address : Jos Smolderenstraat 76 2000 Antwerpen (Nieuw-Zuid)
Manuel Mota (Lissabon, 1970) neemt een volstrekt unieke positie in binnen de wereld van post-freejazz-improvisatie. Zijn praktijk en optredens zijn tegelijkertijd een verdieping en deconstructie van deze traditie, die hij voortdurend verrijkt met nieuwe, kleine bewegingen en gestes van binnenuit. Het is dan ook geen verrassing dat gitaarlegende Derek Bailey zo lovend over zijn werk sprak. Mota heeft een indrukwekkend aantal opnames op zijn palmares (waarvan sommige kunnen worden beluisterd op het label Headlights Recordings dat hij in 1998 oprichtte). Mota is echter vooral een muzikant die je live moet horen om de unieke aantrekkingskracht van zijn muziek en zijn eigenzinnige spel met klimaat en suspensie ten volle te ervaren, parameters die hij bij elk optreden in een andere relatie plaatst. Mota is ook prominent aanwezig op een van Graindelavoix' nieuwste programma's en cd-opnames: Brumels Earthquake Mass. Na het concert volgt een talk/retrospectieve van Mota's praktijk en werk, afgewisseld met talloze geluidsvoorbeelden (zowel uitgebrachte als onuitgebrachte opnames) en van commentaar en duiding voorzien door Björn Schmelzer en Margarida Garcia.
Vrije inkom met optionele gift
Address : Jos Smolderenstraat 76 2000 Antwerpen (Nieuw-Zuid)
Frank Vande Veire is Vlaanderens weerbarstigste denker. Onder zijn moedige en subtiele pen wordt het meest banale verontrustend, het meest sublieme alledaags. Zijn denken wroet als een fileermes, onverzettelijk,tot op het bot en heeft daardoor altijd iets provocerends. Vande Veire schreef vrij recent ook twee romans, niet omdat hij die wilde schrijven, maar omdat ze zich, zoals hij zegt, aan hem opdrongen. In deze romans dreigt iedere zin te verglijden in onzin en waanzin.
Frank Vande Veire schreef essays over filosofie, beeldende kunst en literatuur. Hij ontving de Vlaamse Prijs voor Kunstkritiek en zorgde binnen de kunstwereld voor heel wat opschudding met zijn pamflet I love art, you loveart, we all love art’(2002). Bij uitgeverij het balanseer verscheen in 2013de pornografisch-filosofische roman Bloeiende Agatha. In 2022 volgde de liefdesroman Het einde van alle straten.
Vrije inkom met optionele gift
Adres : Jos Smolderenstraat 76 2000 Antwerpen (Nieuw-Zuid)
Frank Vande Veire is Flanders' most unruly thinker. Under his courageous and subtle pen, the most banal becomes disturbing, the most sublime becomes mundane. His thinking digs like a filleting knife, unyielding, to the bone, and therefore always possesses a provocative quality. Vande Veire also recently wrote two novels, not because he wanted to write them, but because, as he puts it, they forced themselves upon him. In these novels, every sentence threatens to descend into nonsense and madness. Frank Vande Veire wrote essays on philosophy, visual art, and literature. He received the Flemish Prize for Art Criticism and caused quite a stir in the art world with his pamphlet "I love art, you love art, we all love art" (2002). Het balanseer published the pornographic-philosophical novel "Bloeiende Agatha" in 2013. The romance novel "Het einde van alle straten" (The End of All Streets) followed in 2022.
The film will be with English subtitles
Free entrance with optional donation
Address : Jos Smolderenstraat 76 2000 Antwerpen (Nieuw-Zuid)
Mladen Dolar, one of today’s most important and intriguing philosophers and one of the founders of what has become known as the ‘Ljubljana Lacanian School’ together with Alenka Zupancic and Slavoj Zizek, is finally back in Antwerp!
He will talk about his new book “On Rumors”, a follow-up of his pioneering book on the voice (A Voice and Nothing More).
Rumors are not usually an object of philosophical enquiry. What can philosophy say about such trivial, frivolous and undignified phenomena as rumors, gossip, hearsay, slander, calumny? One can recall the career of Socrates, the model philosopher who at the outset of philosophy courageously promoted the proper knowledge based on logos and aiming at truth, and who was subsequently ruined by rumors which led to his trial, sentence and death.
What is the mysterious power of rumors that can defeat the resources of logos? The point is not to dwell on the history, picturesque as it is, but to address the present predicament. With the advent of mass media, culminating in the internet and the recent surge of social media, the propagation of rumors got a new swing, incomparable to anything in history by the extent, the speed and the global reach.
The consequence of this rumorization is the paradoxical upshot that the more there is information, the less knowledge can assert itself; the more there is communication, the more the social fabric threatens to fall apart.
The talk will be followed by a conversation with Björn Schmelzer linking rumors to the history and politics of voice, art and polyphony.
Free entrance with optional donation
Address : Jos Smolderenstraat 76 2000 Antwerpen (Nieuw-Zuid)
Mladen Dolar, een van de belangrijkste en meest intrigerende filosofen van dit moment en een van de grondleggers van de zogenaamde Ljubljana Lacanian School' samen met Alenka Zupancic en Slavoj Žižek, is eindelijk weer in Antwerpen!
Hij spreekt over zijn nieuwe boek "On Rumors", een gebald maar spectaculair vervolg op zijn baanbrekende boek over de stem (A Voice and Nothing More).
Geruchten zijn doorgaans geen onderwerp van filosofisch onderzoek. Wat kan filosofie zeggen over zulke triviale, frivole en onwaardige verschijnselen als geruchten, roddels, praatjes en laster? Denk aan de carrière van Socrates, de modelfilosoof die aan het begin van de filosofie moedig de ware kennis propageerde, gebaseerd op logos en waarheid, en die vervolgens ten onder ging aan geruchten die leidden tot zijn proces, veroordeling en dood.
Wat is de mysterieuze kracht van geruchten die de logos kan verslaan?
De lezing staat niet enkel stuk bij de geschiedenis, hoe pittoresk ook is, maar concentreert zich ook op de huidige situatie. Met de opkomst van de massamedia, culminerend in het internet en de recente opkomst van sociale media, kreeg de verspreiding van geruchten een nieuwe impuls, qua omvang, snelheid en wereldwijde reikwijdte met niets in de geschiedenis te vergelijken.
Het paradoxale gevolg is dat hoe meer informatie, hoe minder kennis zich laat gelden; hoe meer communicatie, hoe meer het sociale weefsel dreigt uiteen te vallen.
De lezing wordt gevolgd door een gesprek met Björn Schmelzer, waarin het geruchten-fenomeen worden gekoppeld aan de geschiedenis en politiek van de stem, kunst en polyfonie.
Vrije inkom met optionele gift
Address : Jos Smolderenstraat 76 2000 Antwerpen (Nieuw-Zuid)
What is musical dramaturgy, and how can it bridge the gap between music analysis and performance practice? In other words, is there a musical analysis that functions as a dialectical image in the sense Walter Benjamin attributes to it? Inspired by the dialectical montage technique of Jean-Luc Godard, among others, pianist Alain Franco proposes a musical dramaturgy that abandons purely descriptive elements in favor of historical construction and climactic montage. Musical dramaturgy here means an analysis that can be visual and can resonate with the experience of music in performance practice. The seminar is intended for both performers and specialists, as well as music lovers interested in the link between listening experience and performance practice.
Alain Franco was born in Antwerp (1964).
He graduated in piano and music theory and obtained a Post-Master degree at the Ircam-Ehess Institute in Paris in XXth century Musicology. His early interest for Contemporary Music (both as Pianist and Conductor) resulted primarily in collaborations with important Ensembles and Musicians in Europe.
In addition to that – and as an aesthetic and artistic extension to his practice – he progressively developed an original and overall reflection on representation and performance. This led to artistic collaborations with performers, choreographers and theatre directors such as Anne Teresa De Keersmaeker, Meg Stuart, Thomas Plischke, Kattrin Deufert, Jan Lauwers, Romeo Castellucci, Isabelle Schad, Benjamin Vandewalle, Arkadi Zaides, Daniel Linehan and Karim Bel Kacem.
Free entrance with optional donation
Address : Jos Smolderenstraat 76 2000 Antwerpen (Nieuw-Zuid)
Wat is muzikale dramaturgie en hoe kan die een brug slaan tussen muziekanalyse en uitvoeringspraktijk? Met andere woorden bestaat er een muziekanalyse die werkt als een dialectisch beeld in de betekenis die Walter Benjamin eraan geeft? Geïnspireerd door de dialectische montage techniek van o.a. Jean-Luc Godard stelt pianist Alain Franco een muzikale dramaturgie voor die het louter beschrijvende achter zich laat ten gunste van een geschiedenis-constructie en een klimatologische montage. Muzikale dramaturgie betekent hier een analyse die beeldend kan zijn en kan doorwerken in de ervaring van muziek in de uitvoeringspraktijk. Het seminarie is bedoeld voor zowel uitvoerders en specialisten als muziekliefhebbers geïnteresseerd in de link tussen luisterervaring en uitvoeringspraktijk.
Alain Franco werd geboren in Antwerpen (1964).
Hij studeerde piano en muziektheorie en behaalde een postmasterdiploma aan het Ircam-Ehess Instituut in Parijs, waar hij musicologie van de 20e eeuw studeerde. Zijn vroege interesse in hedendaagse muziek (als pianist en dirigent) resulteerde voornamelijk in samenwerkingen met belangrijke ensembles en muzikanten in Europa.
Daarnaast – en als esthetisch en artistiek verlengstuk van zijn praktijk – ontwikkelde hij geleidelijk een originele en alomvattende reflectie op representatie en performance. Dit leidde tot artistieke samenwerkingen met performers, choreografen en theaterregisseurs zoals Anne Teresa De Keersmaeker, Meg Stuart, Thomas Plischke, Kattrin Deufert, Jan Lauwers, Romeo Castellucci, Isabelle Schad, Benjamin Vandewalle, Arkadi Zaides, Daniel Linehan en Karim Bel Kacem.
Seminarie in het Engels
Vrije inkom met optionele gift
Address : Jos Smolderenstraat 76 2000 Antwerpen (Nieuw-Zuid)
Luís Neiva and Björn Schmelzer discuss the exhibition GEBRAUCHSMUSIK (with new work by Margarida Garcia and Bert Timmermans) and dive into the 20th century history of use and uselessness in art, the paradoxical and ideologically charged struggle for autonomy, the impossibility and contradictory strategies of artists dealing with it. The work of Timmermans and Garcia offer fascinating strategies to tackle this predicament without giving up its seemingly impossible to dissolve entanglement, on the contrary, rather by totally engaging and identifying with it.
Free entrance with optional donation
Address : Jos Smolderenstraat 76 2000 Antwerpen (Nieuw-Zuid)
Luís Neiva en Björn Schmelzer praten over de tentoonstelling GEBRAUCHSMUSIK (met nieuw werk van Margarida Garcia en Bert Timmermans) en duiken in de 20e-eeuwse geschiedenis van de nuttigheid en nutteloosheid van de kunst, de paradoxale en ideologisch geladen strijd om haar autonomie, de onmogelijkheid en tegenstrijdige strategieën van kunstenaars om hiermee om te gaan. Het werk van Timmermans en Garcia biedt hier fascinerende uitwegen en binnenwegen, zonder de schijnbaar onmogelijke verstrengeling ervan op te geven, integendeel, eerder door er zich volledig mee te verbinden en te identificeren.
Vrije inkom met optionele gift
Adres : Jos Smolderenstraat 76 2000 Antwerpen (Nieuw-Zuid)
Vasco Alves and Margarida Garcia started their duo collaboration two years ago and developed a unique concert practice, consisting of an interaction between electric double bass and two megaphones normally used for public announcements. Both instruments also serve as recording devices collecting and playing back a selection of musical material just heard. This repetition offers also the opportunity of polyphonic orchestration and alienates vocal utterances, charging them with a strange poetics transformed by their sudden acousmatic and phantomal character.
The concert is followed by an aftertalk with Luís Neiva and Björn Schmelzer together with the two musicians on the subject of musical improvisation and its troubles.
Free entrance with optional donation
Address : Jos Smolderenstraat 76 2000 Antwerpen (Nieuw-Zuid)
Vasco Alves en Margarida Garcia begonnen hun samenwerking twee jaar geleden en ontwikkelden intussen een unieke concertpraktijk, bestaande uit de interactie tussen elektrische contrabas en twee megafoons. Vooral de capaciteit van beide instrumenten om gelijktijdig een selectie van het muzikaal materiaal op te nemen en weer te laten horen wordt hier uitgespeeld. De herhaling die zo ontstaat biedt de mogelijkheid tot polyfone orkestratie en vervreemdt tegelijk de vocale interventies die een unheimliche poëzie produceren met een akoesmatisch en fantoomachtig karakter. Na het concert volgt een nagesprek met Luís Neiva en Björn Schmelzer, samen met de twee muzikanten, over de ellende van en het gedoe rond muzikale improvisatie.
Vrije inkom met optionele gift
Adres : Jos Smolderenstraat 76 2000 Antwerpen (Nieuw-Zuid)
“I saw myself as arriving in the back of an author and giving him a child that would be his own offspring, yet monstrous. It was really important for it to be his own child, because the author had to actually say all I had him saying. But the child was bound to be monstrous too, because it resulted from all sorts of shifting, slipping, breakages, and hidden emissions that I really enjoyed.” (Gilles Deleuze)
Cusanus is one of the most exciting and eccentric thinkers of the late Middle Ages bridging Neoplatonism and German Idealism. We explore the specificity of Cusanus’ dialectical theology (which is his philosophy) that makes him radically modern, in order to explore this dimension in polyphony and other arts as well. Cusanus never theorized polyphony or the arts in a direct way. There seems not to exist any aesthetic theory or thinking about polyphony and the arts from that time. Nevertheless, polyphony and arts are dramatic structures of thinking. Polyphony as a practice is performed based on a totally quantified diagrammatic writing. However, they were considered “mechanical” arts and lacking a stable form on which to constitute thinking.
The unthought dramaturgy of aesthetic dialectics revealed in polyphony and visual arts resonates surprisingly with Cusa’s own thought.
Polyphony and the arts are the symptom of Nicholas of Cusa. We will explore the short-circuit between Cusanus and the arts and problematize historicist approaches as well.
The seminar-sessions (one in the morning and two in the afternoon) will be lead by Björn Schmelzer, joined by Luís Neiva (Nova University Lisbon / Spirit is a Bone) and by Cusanus expert Inigo Bocken (Universities of Nijmegen and Leuven)
Bocken and Schmelzer are currently working on a book on the topic. Their research will provide the framework for the three days.
On 19 August the sessions will be interspersed with polyphonic performances as examples and study materials by four singers of Graindelavoix (Andrew Hallock, Albert Riera, Marius Peterson, Arnout Malfliet) engaged in the Cusanus project.
We welcome all students, researchers, scholars, artists and all interested folks in the domains of the arts, music, philosophy, art history, theology, anthropology and musicology a.o. to join us and think together!
The sessions will be in English.
The Cusanus Summer School takes place at Jos Smolderenstraat 76, 2000 Antwerpen (Nieuw-Zuid) on 18, 19 and 20 August 2025, from 11h till 18h.
Joining the Cusanus Summer School for three days : 50 euro (separate day: 20 euro)
Inscription: katrijn@Graindelavoix.be
Information: info@Graindelavoix.be
Cusanus is een van de meest opwindende en excentrieke denkers van de late middeleeuwen, die een brug slaat tussen het neoplatonisme en het Duitse idealisme. We onderzoeken de specificiteit van Cusanus' dialectische theologie (zijn filosofie) die hem radicaal modern maakt, om deze dimensie ook in polyfonie en andere kunsten te verkennen.Cusanus heeft polyfonie of de kunsten nooit rechtstreeks getheoretiseerd. Er lijkt geen esthetische theorie of denken over polyfonie en de kunsten uit die tijd te bestaan.Niettemin zijn polyfonie en de kunsten dramatische denkstructuren. Polyfonie als praktijk wordt uitgevoerd op basis van een volledig gekwantificeerde diagrammatische schriftuur. Ze werden echter beschouwd als "mechanische" kunsten en misten een stabiele vorm om het denken op te baseren.
De ongedachte dramaturgie van esthetische dialectiek die zich manifesteert in polyfonie en beeldende kunsten resoneert verrassend met Cusa's eigen denken.Polyfonie en de kunsten zijn het symptoom van Nicolaas van Cusa. We zullen de kortsluiting tussen Cusanus en de kunsten onderzoeken en ook historicistische benaderingen problematiseren.
De seminariesessies (één 's ochtends en twee 's middags) worden geleid door Björn Schmelzer, samen met Luís Neiva (Universidade Nova Lissabon / Spirit is a Bone) en Cusanus-expert Inigo Bocken (Universiteiten van Nijmegen en Leuven), met een interventie van Andrew Hallock (zanger bij Graindelavoix).Bocken en Schmelzer werken momenteel aan een boek over het onderwerp dat als kader dient voor de driedaagse sessies. Op 19 augustus worden de sessies afgewisseld met polyfone uitvoeringen als voorbeelden en studiemateriaal door vier zangers van Graindelavoix (Andrew Hallock, Albert Riera, Marius Peterson, Arnout Malfliet) die betrokken zijn bij het Cusanus-project.
We nodigen alle studenten, onderzoekers, academici, kunstenaars en alle geïnteresseerden uit in de domeinen van kunst, muziek, filosofie, kunstgeschiedenis, theologie, antropologie en musicologie om deel te nemen en samen te denken!De sessies zijn in het Engels.
De Cusanus Zomerschool vindt plaats in de Jos Smolderenstraat 76, 2000 Antwerpen (Nieuw-Zuid) op 18, 19 en 20 augustus 2025, van 11u tot en met 18u.
Deelname aan de Cusanus Summer School voor drie dagen: 50 euro (losse dag: 20 euro)
Inschrijving: katrijn@graindelavoix.be
Informatie: info@graindelavoix.be
Antwerp (music)philosopher Marlies De Munck is discussing her struggles with the genre of the music essay. Not only does music inherently resist attempts to capture it in words, philosophical writing is an equally treacherous endeavor. It is a constant struggle to create images for the mind’s eye while remaining true to the volatility of both music and words. The true nominalist music essay must therefore constantly strive to provide insight without making any claim to proper knowledge. By trying to be musical itself, it becomes the flatus vocis par excellence – the wind from the mouth – that tricks your brain into seeing the music. The talk is followed by a conversation with Marlies de Munck, Luís Neiva and Björn Schmelzer.
Marlies De Munck is specialised in cultural and art philosophy and aesthetics, and especially the philosophy of music. She lectures at the University of Antwerp and regularly writes for newspaper De Standaard and Knack magazine.
Free entrance with optional donation
Address : Jos Smolderenstraat 76 2000 Antwerpen (Nieuw-Zuid)
De Antwerpse (muziek)filosofe Marlies De Munck bespreekt haar worstelingen met het genre van het muziekessay. Niet alleen verzet muziek zich inherent tegen pogingen om haar in woorden te vatten, filosofisch schrijven is een even verraderlijke bezigheid. Het is een voortdurende strijd om beelden voor het geestesoog te creëren en tegelijkertijd trouw te blijven aan de vluchtigheid van zowel muziek als woorden. Het ware nominalistische muziekessay moet er daarom voortdurend naar streven inzicht te bieden zonder enige aanspraak te maken op echte kennis. Door zelf muzikaal te proberen te zijn, wordt het de flatus vocis bij uitstek, de ademtocht, die je hersenen misleidt om de muziek te zien. Na de lezing volgt een gesprek met Marlies de Munck, Luís Neiva en Björn Schmelzer.
Marlies De Munck is gespecialiseerd in cultuur- en kunstfilosofie en esthetica, en in het bijzonder de filosofie van de muziek. Ze doceert aan de Universiteit Antwerpen en schrijft regelmatig voor De Standaard en het tijdschrift Knack.
Vrije inkom met optionele gift
Adres : Jos Smolderenstraat 76 2000 Antwerpen (Nieuw-Zuid)
From the outset, polyphony was a crisis repertoire, often denounced as monstrous and unnatural. Critical and disapproving discourse on polyphony is as old as the written repertoire itself. From the 12th century onward, church scholars and theologians condemned polyphony in terms intended to curb the physical enjoyment it evokes in both performers and listeners. But the remarkable thing is that these condemnatory terms, for example, those of Aelred of Rievaulx, John of Salisbury, or Alain de Lille, themselves overflow with enjoyment. Polyphony was also consistently associated with so-called sexual aberrations and unnatural acts. This ambiguous status of polyphony has indeed contributed to its survival and development. From the 13th and especially the 14th century, composers themselves began to conceptualize this so-called unnatural creation from nothing, a kind of reverse or failed alchemy, in their own polyphonic creations. Machaut wrote a work that could be performed both forward and backward. Philippe de Vitry wrote self-referential works that described their own conception in the sung text. Their pupils and followers went even further, integrating condemnations of corruption and decadence into the music and lyrics of their own polyphonic compositions. From the 14th century onward, with the ars nova and ars subtilior, this tendency reached its peak, and composers directly integrated this critique of polyphony into their works, which were characterized by an almost aberrant self-reference and mise-en-abyme. "Contre nature" refers to a phrase from the chanson "Or voit tout en aventure" by Guido de Lange: "nous faysons contre nature!" In this way, the singers associate themselves with what publicly and morally undermines their art. The works of Jacob Senleches, Mattheus de Sancto Johanne, Zacara da Teramo and Solage prove that we have always been modern.
The final result of the work (and premiere of this new program) will be presented on 28 August 2025 in a concert for the Antwerp Laus Polyphoniae Festival. As the concert has been sold out for a while now, joining the inner kitchen of Graindelavoix and experiencing up close the unfolding of the musical material, could be the best surrogate.
With Teodora Tommasi, Andrew Hallock, André Pérez, Albert Riera, Marius Peterson, Tomàs Maxé, Arnout Malfliet, Lluís Coll i Trulls, Floris De Rycker & Björn Schmelzer
Free entrance
Address : Jos Smolderenstraat 76 2000 Antwerpen (Nieuw-Zuid)
Polyfonie was vanaf het begin een crisis-repertoire, vaak gehekeld als monsterlijk en tegennatuurlijk. De kritische en afkeurende discours over polyfonie zijn even oud als het geschreven repertoire zelf. Kerkgeleerden en theologen hebben vanaf de 12de eeuw polyfonie veroordeeld in bewoordingen die het lichamelijke genot moeten beteugelen die polyfonie opwekt zowel bij haar uitvoerders als toehoorders, maar het merkwaardige is dat die veroordelende bewoordingen, bijvoorbeeld die van Aelred van Rievaulx, John van Salisbury of Alain de Lille, zelf overlopen van genotzucht. Polyfonie werd ook steevast geassocieerd met zogenaamde seksuele aberraties en tegennatuurlijke handelingen.
Die ambigue status van polyfonie heeft eerder bijgedragen aan haar voortbestaan en ontwikkeling. Vanaf de 13de en vooral 14de eeuw gingen componisten die zogenaamde tegennatuurlijke creatie uit het niets, een soort omgekeerde of mislukte alchemie, zelf conceptualiseren in hun eigen polyfone creaties. Machaut schrijft een werk dat zowel van voren naar achter als retrograde kan worden uitgevoerd. Philippe de Vitry schrijft zelf-referentiële werken die hun eigen concipiëring beschrijven in de gezongen tekst. Hun leerlingen en volgelingen gaan nog een stap verder met het integreren van de veroordelingen van corruptie en decadentie in de muziek en tekst van hun eigen polyfone composities.
Vanaf de 14de eeuw met de ars nova en ars subtilior wordt deze tendens op de spits gedreven en integreren componisten die kritiek op de polyfonie rechtstreeks in hun werken, die worden gekenmerkt door een bijna aberrante zelf-referentie en mise-en-abyme.
“Contre nature” verwijst naar een zin uit het chanson “Or voit tout en aventure”van Guido de Lange: “nous faysons contre nature!” waarbij de zangers zich associëren met wat hun kunst publiekelijk en moreel onderuit haalt. De werken van Jacob Senleches, Mattheus de Sancto Johanne, Zacara da Teramo en Solage bewijzen dat we altijd al modern zijn geweest.
Het eindresultaat van het werk (en de première van dit nieuwe programma) wordt op 28 augustus gepresenteerd tijdens een concert voor het Antwerpse Laus Polyphoniae Festival. Aangezien het concert al een tijdje uitverkocht is, is een blik op de interne keuken van Graindelavoix en het werk van zo dichtbij te volgen, misschien wel het beste surrogaat.
Met Teodora Tommasi, Andrew Hallock, André Pérez, Albert Riera, Marius Peterson, Tomàs Maxé, Arnout Malfliet, Lluís Coll i Trulls, Floris De Rycker & Björn Schmelzer
Vrije inkom
Adres : Jos Smolderenstraat 76 2000 Antwerpen (Nieuw-Zuid)
The new episode of Spirit is a Bone about Interpassivity is online in the meantime, here is a tiny snippet!
In this episode, Björn and Luís dissect the concept of interpassivity as developed by Robert Pfaller, Slavoj Žižek, and Mladen Dolar. Traveling from contemporary art to morning breakfast cereals, and from beer advertising to the music of Josquin Desprez, they trace the strange detours, displacements, and substitutions through which enjoyment circulates.
Nice review and 10/10 for our latest EX NIHILO cd by Frank Hougee in Dutch music magazine Luister.
Read original attached or here in a wild translation:
10/10
Ex nihilo: out of nothing. A single voice emerges mysteriously from the void and is soon joined polyphonically by more vocalists. Thus begins the six-part Christmas motet Praeter rerum seriem (Beyond the Normal Order of Things) by Josquin des Prez that sings of the unusual birth of Christ from the Virgin Mary. In the exceptionally informative CD booklet, which comes complete with vocal texts, conductor Björn Schmelzer explains the origins of polyphony at length in an (unfortunately difficult to understand) essay. Simply put, the penchant of late medieval and Renaissance composers for developing (vocal) polyphony is perhaps as paradoxical and incomprehensible as the Incarnation itself. Polyphony does not contribute to text comprehension and intelligibility, but rather explores and accentuates the inner emptiness, dogmatics and mysteries of many religious texts. Two genres that emerged from this are the hymn on the mystery of the Incarnation and the lament on absence, lack and yearning (emptiness), with texts such as O admirabile commercium, O virgo virginum, Alma redemptoris mater, Salve Regina and Vox in Rama. Vocal ensemble Graindelavoix presents a truly stunning performance of four- to seven-voice settings to these texts by Josquin, Jacob Obrecht, Johannes Ockeghem, Giaches de Wert and Bernardino de Ribera, while also paying homage to the Renaissance masters of the Low Countries. The part-song is beautifully articulated, pure and perfectly balanced. The recording quality is equally ear-pleasing. Whether this vocal polyphony would have sounded like this five hundred years ago is as great a mystery as its true genesis, but a more beautiful performance than this is hardly imaginable.
FRANK HOUGEE
Here are some parts of the Tenebrae Responsoria by Francisco de Santiago, born in Lisbon and chapelmaster of Sevilla Cathedral, friend of Velázquez,
These are fragments from the Graindelavoix première at Utrecht Early Music Festival 2024
With: Teodora Tommasi, Florencia Menconi, André Pérez Muíño, Albert Riera, Gabriel Belkheiri, Andrés Miravete, Tomás Maxé, Arnout Malfliet, Floris De Rycker and Björn Schmelzer
Graindelavoix performed Laments of David for Jonathan and Absalom in Kraków at the Misteria Paschalia Festival!
With Florencia Menconi, Andrew Hallock, Albert Riera, André Pérez Muíño, Andrés Miravete, Marius Peterson, Tomás Maxé and Arnout Malfliet
Thank you Vincent, Grzegorz, Antoni and the whole Misteria Paschalia festival crew for the invitation, warm hospitality and very nice collaboration!
photos: Alicja Rzepa
The third episode of your favourite critical podcast Spirit is a Bone is online!
Watch it on Youtube or Substack :
(also available as audio on the regular podcast channels)
Wahrscheinlich hat Hegel die Aufzeichnungen Leonardo da Vincis, in denen er die Künste nach dem sogenannten paragone vergleicht und beurteilt, nie gelesen. Denoch beschreibt Hegel die Musik ähnlich, wenn auch mit weniger pejorativen Konnotationen: »Indem nämlich die Töne nicht wie Bauwerke, Statuen, Gemälde für sich einen dauernden objektiven Bestand haben, sondern mit ihrem flüchtigen Vorüberrauschen schon wieder verschwinden, so bedarf das musikalische Kunstwerk einerseits schon dieser bloß momentanen Existenz wegeneiner stets wiederholten Reproduktion.« Wie Leonardo, für den die Musik die Kunst ist, die bei der Geburt stirbt, betont Hegel, dass Musik im Wesentlichen das ständige und unaufhörliche Verschwinden des musikalischen Materials ist. Musik ist prinzipiell verschwindende Kunst, jedes Musikstück ist ein Abgesang, ein Ton ist nur dann ein Ton, wenn er die Fähigkeit besitzt, nicht als bloßer Klang zu verweilen, sondern zu verschwinden, dieses Verschwinden und die Zerstörung gleichsam zu manifestieren und auszudrücken vermag: »... die Äußerung dieser zwiefachen Negation, der Ton, (ist) eine Äußerlichkeit, welche sich in ihrem Entstehen durch ihr Dasein selbstwieder vernichtet und an sich selbst verschwindet.« Die Musik macht die Selbstzerstörung, den ständigen Untergang und das Verschwinden zum Wesen ihrer Kunst. Es ist mittlerweile ein Gemeinplatz, Thomas Bernhards Schreibstil als musikalisch zu bezeichnen – was seinen Satzbau so musikalisch macht und welche Art von Musikalität oder musikalischem Stil damit verbunden wäre, bleibt zumeist im Dunkeln. Ebenso klischeehaft ist es, diese stilistische Musikalität als Ausdruck der Bedeutung der Musik im Leben des österreichischen Schriftstellers zu sehen, die den Traum, eines Tages Opernsänger zu werden, der durch eine extrem schlechte Gesundheit und eine chronische, lebensbedrohliche Lungenerkrankung verpfuscht war, sublimieren sollte.
Es scheint daher naheliegender, Bernhards Musikalität formal, aber auch inhaltlich – er bezeichnet sich selbst als Geschichtenzerstörer – mit der Musik als einer verschwindenden Kunst oder gar Zerstörungskunst in Verbindung zu bringen, denken wir nur oberflächlich an seine Romane, ihre Titel und ihren Inhalt.
Thomas Bernhards seltsame Dialektik von Musik und Tod
Es überrascht daher, dass Bernhard selbst eine solche mögliche Interpretation vorwegzunehmen scheint, indem er sie nicht so sehr resolut abbricht, sondern mit einigen unerwarteten Wendungen versieht. Wir müssen nicht einmal in verschiedenen Äußerungen oder Auszügen aus seinem Werk danach suchen. Nirgendwo hat Bernhard eine solche Interpretation deutlicher und plastischer angedeutet als am Ende des 1981 entstandenen Dokumentarfilms »Monologe auf Mallorca«, acht Jahre vor seinem Tod. In der inzwischen legendären, von Krista Fleischmann als Selbstgespräch zusammengeschnittenen Reihe von Interviews klärt der Schriftsteller nicht nur inhaltlich, was Musik und Tod für ihn bedeuten (und es darf bezweifelt werden, dass es zu einer fruchtbaren Interpretation führt, einen Schriftsteller beim Wort zu nehmen); die Darstellung selbst als Form, wie sie sich im Sprechen und Denken entfaltet, ist ein Musterbeispiel Bernhard’scher Dialektik. Sie spiegelt gleichsam die literarische Methode wider, auf den ersten Blick widersprüchliche und sogar unvereinbare Themen miteinander zu verflechten und sie so zusammenwirken zu lassen, dass sie hinterher nicht mehr getrennt voneinander verstanden werden können. Nun wird auch deutlich, wie für Bernhard selbst die Musik das »unaufhebbare« Element ist, das der unaufhaltsamen Destruktivität von allem entgeht, den Figuren, den Umständen, den Geschichten und Erinnerungen, der Erzählung und schließlich auch dem Erzähler und sogar dem Schriftsteller. Alles ist bei Bernhard einer unaufhaltsamen, unausweichlichen Auflösung unterworfen, außer die Musik. Die Musik hingegen ist der Basso continuo dieses Auflösungsprozesses, sie gibt jeder Selbstzerstörung einen musikalischen Anstrich, und selbst wenn alles aufgelöst ist, hallt die Musik weiter. Die Musik ist das »untote« Element, das alles Verderbliche aufsaugt und verwandelt, jeden Untergang leicht rhythmisiert und in diesem Sinne jede Tragödie in eine Komödie oder einen Tanz verwandelt.
Der Ausgangspunkt bei Bernhard ist die Selbstreferenz, zum Beispiel (und in diesem Fall): das Sprechen des Schriftstellers, während er spricht; und dann ein zweites externes Element, das damit verbunden wird: das musikalische Element in Form des Taktes der Zehen, die die Worte des Schriftstellers begleiten, während er unaufhörlich spricht. Oder hat Fleischmann das nie beachtet, fragt der Schriftsteller erstaunt. Bernhard nennt dies den perfekten Kontrapunkt zwischen dem sprechenden Mund und dem Taktschlag der Fussspitzen. Dann kommen Hände und Daumen ins Spiel. Der Fuß hält alles zusammen und verleiht dem Ganzen Konsistenz und symphonischen Gehalt.
Dann kommt der Gegenpol, das Hindernis. Wie sieht es mit dem Taktieren aus, wenn man in einem Operationssaal angeschnallt ist? Dann wird es schwieriger oder gar unmöglich. Aber, so Bernhard, auch ein Sterbender hat Musik im Kopf. Selbst wenn alles untergegangen ist, der Geist, die Menschen, die Erinnerungen, gibt es immer noch Musik. Selbst bei einem klinisch toten Menschen, so Bernhard. Wie kann man sich das vorstellen? Wie einen Totentanz, bei dem die Maden den Körper übernehmen und die Musik weiterspielen, erst im linken Augenwinkel und dann im rechten, oder umgekehrt, ein Thema für Wissenschaftler, die heute trendige Symposien zu diesem Thema veranstalten, so der Schriftsteller. Bernhard verweist damit auf das dialektische Abgleiten des Denkens von Ernst zum Unernst, während es bei ihm die absolute Ernsthaftigkeit ist. Nicht der ernste Meister, sondern der Ernst als Meister, ein entscheidender Unterschied, den Bernhard mit dem Unterschied zwischen Österreich (letzterem) und Deutschland (ersterem) andeutet. Der Name des Meisters, der ihm (österreichischen) Ernst garantiert, ist der Tod, so Bernhard. Der Tod ist ein allgegenwärtiger Begleiter. Für Bernhard ist er ein Mantel oder ein Gewand, das er trägt und hinter sich herzieht, wohin er auch geht. Bernhard stellt klar, dass er dieses Todeskleid nicht trägt, sondern dass es an ihm hängt und er es notwendigerweise hinter sich herschleppt. An den Tod zu denken ist nicht nötig, weil der Tod ständig an ihndenkt und daher gibt es keinen Grund, ihn heim zu holen. Heimzugehen ist für Bernhard keine Option. Heimgehen heißt sterben. Zu Hause sein heißt tot sein, eine Erkenntnis, die Bernhard mit Pascal teilt. Zu Hause sein heißt tot sein, ewige Ruhe, ewig zu Hause sein heißt tot sein. Deshalb kehrt der Schriftsteller nicht gerne nach Hause zurück, denn zu Hause steht der Tod schon vor der Tür »mit seiner schwarzen Hand«, »die Curd-Jürgens-Hand, der Tod in Salzburg mit diesen Knochenfingern«. Der Druck dieser Hand ist es, den der Schriftsteller ständig auf seiner rechten Schulter spürt. Der Druck des Todes lässt seine Schulter ein wenig herabhängen, ein Druck, den ihm niemand wegnehmen kann, nicht einmal eine Operation. Er nennt diesen Druck seine Angst, die wie ein Todesvogerl auf der rechten Schulter sitzt und sich dort sozusagen eingenistet hat.
Bernhards dialektische Argumentation endet mit einer Verallgemeinerung. Alles kann genauso gut ernst gesagt werden: Tod statt Todesvogel, zum Beispiel. Alles ist austauschbar; man kann den Tod auch mit einer Kaffeeschale vergleichen, aber dann rutscht man wieder in den Unernst. Auf diese Weise ist alles austauschbar, Wahrheit mit Lüge, Philosoph mit Richter. Der Philosoph (oder der denkende Schriftsteller) hat dem Richter (einem kleinen Mann, der alles außer sich selbst hasst und der wie der Tod alles und jeden niederdrückt) nichts zu sagen, denn Wahrheit und Lüge sind ebenfalls völlig austauschbar und jedes Urteil ist ein Vorurteil. Alle sogenannten unwiderlegbaren Urteile von Richtern sind in Wirklichkeit nur Vorurteile; man fällt ständig Urteile über Leiden und Zustände, aber sie sind nur Vorurteile. In ähnlicher Weise verurteilen die Menschen ständig die ganze Welt, aber auch das ist nichts anderes als ein Vorurteil. Die Menschen sind auf diese Vorurteile fixiert, oder schlimmer noch, sie sind an sie festgenagelt. Das Drama des Menschen, so Bernhard, besteht darin, dass der Verstand von Zwangsgedanken und Vorurteilen überrollt wird, und so laufen die Menschen ständig mit angenagelten Wahnvorstellungen herum, auch der Schriftsteller: Tod, Leben, Liebe, Keuschheit, Ruhmsucht, was auch immer, das ist das eigentliche Drama. Der Schluss ist wie ein barockes Vanitas-Tableau, in der Art von Holbeins Botschaftern, die inmitten ihrer Pracht zur Schau stehen und nicht bemerken, dass fast unmerklich ein obszöner Fleck den Vordergrund verschmiert, der aber nur schräg betrachtet die Konturen eines riesigen Schädels annimmt. Der Künstler tut nichts anderes, als Anamorphosen hochzuziehen.
»Mitten im Leben sind wir im Tod«, heißt es in einer mittelalterlichen Antiphon, und treffender kann man Thomas Bernhards Dialektik kaum zusammenfassen. Deshalb besteht dieses Konzert auch aus nichts anderem als diesem einen, innerlich gespaltenen Text, der zehnmal wiederholt wird, und zwar jedes Mal in unterschiedlichen musikalischen, polyphonen Variationen, von der anhaltenden Klage über das ergreifende Flehen bis zum makabren Totentanz.
Die plötzliche und eher kurzlebige Popularität von Media vita in morte sumus, wie der erste Satz auf Latein lautet, im 16. Jahrhundert mag etwas mit seiner Herkunft als Verwünschungslied, als Beschwörungsformel, zu tun haben, und wegen derer die Synode von Köln bereits Anfang des 14. Jahrhunderts den Gebrauch verboten hatte. Zugleich konnte es in seinen mehrstimmigen Vertonungen ab dem 16. Jahrhundert wie bei Holbein auch als musikalisches Memento mori dienen. Gregor Langes Fassung etwa ist ein solches Epitaph für den Tod des protestantischen Reformators Andreas Musculus, der vor allem mit seiner gegen extravagante Kleidung, insbesondere den Hype um gestreifte und zerrissene Landsknecht-Hosen, gerichteten Streitschrift »Der Hosenteufel« gewisse Berühmtheit erlangte, die ungewollt Bernhards Satire stilistisch vorwegnimmt. Vermutlich hätte Bernhards Erzähler oder Protagonist deutsche Polyphonisten wie Lange, Lasso und Senfl gehasst, und sei es nur, weil sie ihn an deutsche Maler wie Dürer erinnerten, dessen Nachleben vom Nationalsozialismus missbraucht und besudelt wurde. Bernhard hätte sich wohl über den Zusammenhang zwischen der Veröffentlichung von Renaissance-Polyphonie in der Vor- und Nachkriegszeit und der glühenden Nazi-Karriere zahlreicher ihrer Verleger lustig gemacht. Bernhard hat sich nicht über die Polyphonie geäußert wie Fassbinder, der die Musik von Orlando di Lasso in seinem Film »Martha« (1974) als Vehikel für den perversen Terror und die Manipulationen des kleinbürgerlichen Ehemanns benutzt. Zweifellos schwingt hier auch Adornos Beschreibung des Liebhabers Alter Musik in seiner »Einführung in die Soziologie der Musik« als reaktionärer »Ressentiment«-Hörer mit.
Vielleicht hätte Bernhard das endlos mäandernde Erhabene in John Sheppards Musik positiver beurteilt. Seine Version dauert auch am längsten, fast 20 Minuten, was umso merkwürdiger ist, als sein Werk kurz vor dem Schlafengehen während des letzten Offiziums der Komplet gesungen wurde, das paradoxerweise normalerweise am kürzesten dauert, gerade wegen der bevorstehenden Nachtruhe. Das Stück wirkt wie ein Aufschub und ein Exorzismus des Schlafs, vielleicht aus Angst, nicht mehr aufzuwachen, eine ziemlich typische Idee des 16. Jahrhunderts, die bei Bernhard eher die Form der Schlaflosigkeit annimmt, zum Beispiel in Gestalt der zahlreichen obsessiven Schlaflosen wie Höller und Roithamer in seinem Roman »Korrektur«. In José Gays spanischer Version wandern wir mit Bernhard durch Avila, Madrid: die manieristischen Gemälde im Prado, die strenge Architektur des Escorial, den Abstoßenden Mystizismus des Stierkampfes. Peter Philips, der englische Katholik, der in Antwerpen und Brüssel im Exil lebte, hat eine »Media vita« verfasst, die der Idee des Danse macabre am nächsten kommt.
Aber es ist wahrscheinlich Nicolas Gombert, mit dem sich Thomas Bernhard am meisten verbunden gefühlt hätte. Sein » Media vita« fährt sich unablässig fest in musikalische Sackgassen und wimmelt von verschleierter Chromatik und »falschen« Kadenzen; Gomberts Musik ist zweifellos ein Höhepunkt der Auflösungskunst, mit kontrapunktischen Linien, die sich verklemmen und unmögliche Kadenzen erzeugen. Das Agnus dei seiner Missa »Media vita« gipfelt in einer fast schmerzhaften musikalischen Prozession von unaufhörlichen Sequenzen, die sich gegenseitig in die Quere kommen, bevor sie sich spiralartig in den Abgrund stürzen. Es ist diese Musik, die die eingangs gestellte Frage nach der Musikalität von Bernhards Stil beantwortet: Am nächsten kommt Bernhards Prosa meiner Ansicht nach nicht die Musikalität der Spätromantik, auch nicht die Atonalität der Avantgarde des 20. Jahrhunderts, sondern die paradoxerweise karge und zugleich exzentrische, unzeitgemäße Variationskunst der Polyphonie des 16. Jahrhunderts.
BJÖRN SCHMELZER
Tonight at Bozar:
Epitaphs of Afterwardness, in collaboration with Jan Michiels
And with Florencia Menconi, Andrew Hallock, Albert Riera, Andrés Miravete, Tomás Maxé, Arnout Malfliet & Björn Schmelzer
The concert is sold out!
https://www.bozar.be/nl/programma/graindelavoix-jan-michiels
Epitaphs of Afterwardness, our exciting collaboration with Jan Michiels has been selected for the Venice Biennale 2025!
As Bozar next week is sold out, it’s the excuse to join us in Venice in October!
The program is only partly revealed, more to come!
photos (c) Cyrille Voirol
In the meantime Luís and Björn dived again into critical theory for the 2nd episode of Spirit is a Bone . Check out the full show here:
Björn Schmelzer’s recent essay The Monstrosity of Early Music is now freely downloadable on the website of the publisher!
"Should we then renounce Early Music as a conservative fantasy, or can we transform this fantasy so as not to leave the (musical) past and its remains in the wrong hands? To do so would mean renouncing the revivalist dream, accepting both the intrinsic alienation of art, and the fact that historical knowledge can never redeem an encounter with the impossible."
The essay gives not just a nice background to Graindelavoix’s intrinsic critique on historical performance but focuses on the 19th century as a pivotal period for our historical understanding, moving from E.T.A. Hoffmann to Victor Hugo, a pastel drawing by Millet, Thomas Hardy, Sardinian polyphony, the resentment listener of Adorno and finally art without art…"
Here is the link:
https://acortar.link/Rhvrlc
Can't imagine a better location for our new Media Vita / Thomas Bernhard program to première than the Wiener Konzerthaus in Vienna!
Don’t miss it this Saturday 25 January : a rant of infinite Media vita in morte sumus motets with the ghost voice of Thomas Bernhard…!
With Teodora Tommasi, Florencia Menconi, Andrew Hallock, Albert Riera, Andrés Miravete, Marius Peterson, Tomàs Maxé, Arnout Malfliet, Floris De Rycker and Björn Schmelzer
Music fragment: Media Vita by John Sheppard (live at Laus Polyphoniae, Antwerp, 2024)
Bernhard fragment: Drei Tage (Ferry Radax, 1970)
https://konzerthaus.at/konzert/eventid/62522
Proud and happy to be on the longlist for the Preis der Deutschen Schallplattenkritik once again, this time with our new CD "Ex Nihilo"!
In the meantime the first episode of Spirit is a Bone is online!
Luís Neiva and Björn Schmelzer embark on this new adventure of thinking together the structures and subjectivities of our world, culture, history and practices…
In the first episode Björn and Luís kick off with a celebration-reading of Slavoj Žižek's first English book, "The Sublime Object of Ideology", published in december 1989, exactly 35 years ago. They discuss their approach, the importance of the past to the present times, and how all this becomes visible through the "miracle" operated by Slavoj Žižek in "The Sublime Object".Also featuring: Hegel, Lacan, Georges Didi-Huberman, Alenka Zupančič & Mladen Dolar, Andrew Cole, Georges Bataille, Michel Foucault, Aby Warburg, Walter Benjamin, Cusanus, Velazquez, Fra Angelico, Marcel Duchamp, Mad Max, Pollock, Freud, theology, the body of Christ, David Hasselhoff, Fukuyama, waste, phrenology, New Historicism, Panofsky and Iconology, Ernst Bloch, Leonardo da Vinci and much more...Next episode we continue reading the Introduction to Žižek's "Sublime Object", stay tuned!Thinking Together, exploring the dialectics of reality.
SPIRIT IS A BONE is an association based in Lisbon. Its name, taken from an infamous oxymoron (or "infinite judgment") by the German philosopher Hegel, underscores its commitment to exploring the productive potential of contradiction.The association aims to think together and explore how such infinite judgements function and especially how they relate to the dialectic, how far dialectic can think and what escapes the dialectic, what remains, what gets separated, what gets stuck: the bone in the throat. The aim of the association is to propagate a thinking of these residual phenomena.
SPIRIT IS A BONE is currently curated by artists and researchers Luís Neiva and Björn Schmelzer. Alongside hosting a regular podcast, the association aims to organize readings, discussions, and live online events featuring other participants and guest speakers, as well as a summer and winter school, seminars, masterclasses, and other educational programs.
Watch the full episode on YouTube:
We finished our short Mallorca event, attended by almost 500 listeners, with a visit to the grave of the great philosopher Ramon Llull in Palma and a short Machaut-intervention in the flamboyant Llotja.
Thank you Mari Pau and Tomas for all your efforts and equally thanks to the organizing team in Binissalem!
Checking the beautiful acoustics of the Santa Maria de Robines church in Binissalem, Mallorca.
New year’s concert tonight organized by the cultural center and the mayor, at 20h30 and free entrance.
If you are around, don’t miss it!
Graindelavoix start early next year with a New Year's concert in the church of Binissalem, Mallorca.
The concert on 3 January is free and starts at 8.30 pm.
With Andrew Hallock, Albert Riera, Marius Peterson, Arnout Malfliet, Björn Schmelzer.
Read the announcement in Arabalears
Palma
Graindelavoix, grup especialitzat en música polifònica dels segles XV i XVI, actua per primera vegada a Mallorca aquest 3 de gener. Oferirà un programa especial de Nadal a l'Església Parroquial Nostra Senyora de Robines de Binissalem a les 20.30 h i és gratuït.
La música polifònica és rarament interpretada, però extremadament commovedora i inquietant. En aquesta ocasió aquest conjunt internacional, però amb seu a Bèlgica, interpretarà obres de compositors de Flandes, com Josquin Desprez, Jacob Obrecht i Gilles Binchois. El concert culminarà amb el cèlebre magnum mysterium de Tomás Luis de Victoria, amb una interpretació molt especial, expliquen des de l'organització.
Els components de Graindelavoix són Andrew Hallock, un contratenor procedent dels EUA que recentment s'ha traslladat a Mallorca, l'alt tenor català Albert Riera, el tenor estonià Marius Peterson i el baix belga Arnout Malfliet. El conjunt és dirigit pel director belga Björn Schmelzer.
Graindelavoix han editat 19 CD's amb el segell Glossa Music. Fundat el 1999, és un conjunt de música i art amb seu a Anvers. Dirigit pel fundador i director Björn Schmelzer, es compromet, segons expliquen a la seva web, a oferir "una interpretació contemporània i crítica de repertoris vocals principalment històrics". El seu darrer àlbum és Ex nihilo: Polyphony beyond the Order of Things.
Arnout De Cleene ging luisteren naar concerten van het vocaal ensemble Graindelavoix, renaissancemuziek uitgevoerd op plekken als de abdijkerk van Grimbergen of Hôtel Max Hallet in Brussel. Tijdens het luisteren zijn er details die blijven haken. Sommige vervellen tot een aantekening. Die noten kunnen dan bijgezet worden in de bibliotheek – de plek waar Graindelavoix’ muziek tot haar recht komt.
In het door Victor Horta ontworpen Hôtel Max Hallet op de Louizalaan in Brussel zit het publiek verspreid over de verdiepingen en tussenverdiepingen in de majestueuze traphal. Op de marmeren treden bewegen vier zangers van het vocaal ensemble Graindelavoix en artistiek leider Björn Schmelzer. De posities veranderen, net als de bezetting: nu eens twee of drie, dan weer vier stemmen. Ik zit op het eerste bordes, in de wintertuin, met de imposante glas-in-lood-partijen in de rug. Het programma heet Contre nature. Graindelavoix zingt er eind veertiende-eeuwse vocale muziek gekend om haar complexiteit. De renaissancemuziek weergalmt in de gerenoveerde hal. Ze klinkt artificieel en bevreemdend; er zijn weinig aanknopingspunten. De kroonluchter heeft glazen kapjes die eruitzien als bloemkelken. De stemvork valt uit het vestzakje van de dirigent op een dooraderde tree. Bij het binnenkomen had het handvat van mijn plooifiets tegen een deurlijst getitst.
*
Aan Contre nature (Artonov, 2024) ligt onder andere de volgende vraag ten grondslag: op welke manier kan de late ars nova (de ars subtilior) in dialoog treden met art nouveau – polyfone muziek met burgerlijke architectuur, de avant-garde van de late veertiende eeuw met het modernisme van het begin van de twintigste, het experimentele en artificiële van composities van Jacob de Senleches, Solage, Guido de Lange en Johannes Ciconia met de ornamentale leuningen, rozentakmotieven, lambriseringen en mozaïeken die Horta voor de advocaat Hallet ontwierp? Die aanpak is er ook bij andere concerten. Bij Josquin, the Undead (De Bijloke, 2021) is de vraag: hoe kan de dood van een componist (in dit geval Josquin Desprez) en de kunsthistorische verwarring rond welk oeuvre die naam omvat, omarmd worden als een artistiek principe? Wanneer Graindelavoix Ex nihilo opvoert in de abdijkerk van Grimbergen (CC Strombeek, 2024) vraagt het ensemble zich af of de ‘leegte’ van de polyfone muziek – onbegrijpelijke inhoud, onkenbare historische verklanking, deels onleesbaar geworden partituren – constitutief kan zijn voor de uitvoering ervan.
De muziek die Graindelavoix brengt, is ‘geschreven’ muziek, op meerdere manieren. Het gaat om laatmiddeleeuwse en renaissancemuziek die in manuscripten genoteerd en zo overgeleverd werd. Maar de concerten en albums worden ook gekenmerkt door hun open vragen, door de suggestieve verbanden en contrasten, de terzijdes en de idiosyncratische samenhang. Die vragen worden afgetast en uitgediept, vanuit een schijnbaar persoonlijk motief, en nooit sluitend beantwoord: ze klinken essayistisch.
*
Er zijn weinig muziekgenres of zelfs kunstdisciplines waar duidende teksten zo dicht op de huid zitten van het werk als bij klassieke muziek. Het vergt een fysieke handeling om het werk van het discours te scheiden: de plaat uit de hoes met de verantwoording trekken; het cd-boekje met het interview vanonder de plastic lipjes schuiven. Dirigenten en muzikanten nemen tijdens het concert vaak het woord om wat uitleg te geven. De recent gelanceerde muziekapp Apple Classical is nagenoeg identiek aan het genreoverspannende Apple Music – het voornaamste verschil (naast een zoekmogelijkheid op basis van instrument) is de beschikbaarheid in de eerstgenoemde app van de album notes.
Ook bij Graindelavoix zijn er podcasts, programmaboekjes, albumnotities, wetenschappelijke artikelen, boekpublicaties enz. Als Graindelavoix’ vertoog daarbij enigszins bekend in de oren klinkt, dan is dat wellicht doordat het ensemble zich niet enkel mengt in specialistische discussies over chromatiek, cantus firmi en melismen, interpretaties van het Cambrai-manuscript, of de muziekhistorische verbanden tussen Cipriano de Rore en Giaches de Wert. Het laat zich evengoed uit over het statuut van ‘de componist’, over de grenzen van wat we ‘oeuvre’ noemen, of de manier waarop kunstdisciplines interageren. Niet enkel de musicologie, maar ook de cultuurwetenschap dient dus als perspectief, en meer bepaald de cultuurwetenschap van poststructuralistische snit, zoals die vooral in Frankrijk in de jaren 1960 en 1970 voet aan de grond kreeg. Die ontmantelde de fundamenten waarop we doorgaans steunen om cultuur te bespreken. In de plaats stelde ze begrippen voor die ook bij Graindelavoix terugkeren: ‘leegte’, ‘catastrofe’, ‘plasticiteit’, ‘negativiteit’, ‘het incomplete’ enz.
Voor diegene die over de niche van polyfone, ‘oude’ muziek wil schrijven, biedt dat discours een kader. Maar het is ook intimiderend. Er is sprake van saturatie. Hoe kan ik een kritische positie innemen die afwijkt van de benadering die Graindelavoix zelf voorstelt, wanneer ze net die vragen stellen die ik (als leek) had willen opwerpen? Er is verlamming om te schrijven door onwetendheid, maar evengoed door angst voor herhaling. Je kan altijd een stap achteruit zetten en die begeleidende teksten zelf, en al het andere dat de muziek omgeeft, bekijken. Over die paratekst valt ook wat te zeggen: er zijn de wat barokke titels van de concerten en albums, er is het poststructuralistische jargon dat iets te gretig wordt ingezet. Maar zo’n discoursanalyse zou weg leiden van de positie die ik wil innemen ten opzichte van de muziek waardoor ik geraakt word. Ik ben gewend te schrijven als lezer, maar ik wil ook schrijven als luisteraar.
‘Graindelavoix’ – de naam van het ensemble – refereert aan een essay van Roland Barthes, ‘Le grain de la voix’, dat de Franse cultuurfilosoof in 1972 publiceerde. Daarin verkent hij hoe over klassieke muziek (en vocale muziek in het bijzonder) geschreven wordt. Een met adjectieven doorspekte taal domineert, stelt hij vast. Critici definiëren hoe muziek gehoord kan worden door haar te herleiden tot een beperkt gamma aan emoties die ze zou oproepen. Barthes wil anders over muziek schrijven: ‘Plutôt que d’essayer de changer directement le langage sur la musique, il vaudrait mieux changer l’objet musical lui-même, tel qu’il s’offre à la parole: modifier son niveau de perception ou d’intellection: déplacer la frange de contact de la musique et du langage.’ Om de taal over muziek te veranderen, moet het raakvlak tussen taal en muziek veranderen.
Barthes gaat op zoek naar daar waar het wrijft, ‘le grain’: ‘c’est le corps dans la voix qui chante, dans la main qui écrit, dans le membre qui execute.’ Dat leidt weg van grootse uitspraken – in het geval van Graindelavoix zou dat bijvoorbeeld de adjectievenreeks ‘hemels’, tijdloos’, ‘spiritueel’ zijn. Het mondt uit in een nieuw evaluatiekader: niet zozeer een concept of een systeem, maar aandacht voor details – voor Barthes vooral lichamelijke, hoorbaar in de muziek (zoals de kussentjes van de vingers, die hij soms meent te horen wanneer een pianist de toetsen indrukt). Daarmee benoemt Barthes iets wat ook ik ervaar. Als ik buitenkom na sommige klassieke concert (bij een popconcert is dat nooit het geval) heeft elk detail plots betekenis, zonder dat die per se te benoemen valt. Mijn volgehouden aandacht voor de muziek leidt niet tot inzicht in een of andere muzikale kern of essentie, maar leidt, ook figuurlijk, naar buiten: wat Rudi Laermans elders in dit nummer ‘vlottende aandacht’ noemt. Middelpuntvliedende concentratie. Le brasier du sens.
In de Karmelietenkerk in Gent voert Graindelavoix Anthems for Doomed Youth (De Bijloke, 2023) op. Achter de titel van een gedicht van Wilfred Owen uit de Eerste Wereldoorlog schuilt een programma met zestiende- en zeventiende-eeuwse klaagzangen van onder anderen Pierre de la Rue, Nicolas Gombert en Josquin Desprez, op basis van het oudtestamentische verhaal van David die rouwt om het verlies van zijn zoon, Absolom, en om Jonathan, een vriend en zoon van zijn rivaal Saul. De onderliggende vraag: hoe kan de idee en het affect ‘rouw’ via lamentaties die tekstueel nagenoeg identiek zijn aan elkaar, via variatie en herhaling, doorgewerkt worden? Het herhalen van steeds dezelfde namen, ‘Absolom’ en ‘Jonathan’, in verschillende liederen en door verschillende stemmen, resulteert niet in een ideaalervaring – de Rouw, het Verlies. Van het repetitieve ‘Absolon, fili mi, fili mi, Absolon’ blijft mij vooral de uitgesproken, sterk aangezette f-klank bij – ‘ffffffffili mi’. Bijna gespuugd. Droefheid die niet geëvoceerd, maar gearticuleerd wordt – niet hoorbaar via gezwollen en uitgerokken klinkers, maar via een stemloze, labiodentale fricatief. Niet de zucht met al zijn mystieke connotaties, niet de longen (Barthes: ‘les poumons, organe stupide’), maar de wrijving van bovenlip en ondertanden wanneer die weerstand bieden aan een ademstoot. De rouw is consonant – de samenklank, de medeklinker.
De zangers en dirigent staan doorgaans in een cirkel, onder het spaarzame licht van enkele gloeilampen. Dat is anders dan de frontale opstelling van een koor, of de halve cirkel van het strijkkwartet of symfonisch orkest. De zangers zingen elkaar toe. Het publiek zit daarrond: de gezichten van de zangers zie je tussen de ruggen van de andere zangers door. Akoestisch lijkt me dat geen steek te houden – de helft van hen zingt weg van mij.
Maar er ontstaat een soort figuur, getekend langs de denkbeeldige lijnen tussen hun blikken, en auditief lijkt alles zo op elkaar te worden afgestemd. Zinnen worden ingezet met een golvende beweging van schouders en nek, of met opgetrokken wenkbrauwen. Misschien valt wat zich dan aftekent te begrijpen als wat de Duitse auteur en filmmaker Alexander Kluge in een gesprek met de Amerikaanse auteur Ben Lerner (en met een echo van Walter Benjamin en Theodor W. Adorno) in een Japans restaurant benoemt als een ‘constellatie’ (opgenomen in The Snows of Venice, 2018):
‘What we both are doing is creating constellations. We deal with moving bodies. “Moving reality.” Either by film or by poems. And this is something that you cannot present in a linear way, but in the form of constellations. “Constellation” refers to cosmic matter and gravitation. There are suns, moons, planets. There are also the dust particles, tiny particles that orbit around the sun for centuries according to physical laws. And there’s no hinge, no screw that connects them. Invisible connections.’
Het gesprek gaat verder:
‘B.L. Do you want anything else to eat or drink? I’m kind of starving.
A.K. Maybe a dessert.
B.L. They have a really delicious dessert here that is a green tea crème brûlée.
A.K. We’ll take it three times.’
*
De concerten van Graindelavoix die ik zag, gingen door in de abdijkerk in Grimbergen, in De Bijloke en in de Karmelietenkerk in Gent, en in Hôtel Max Hallet in Brussel. Maar je zou kunnen stellen dat de ruimte waar hun werk het beste tot zijn recht komt de bibliotheek is. Dat komt door de centrale plek die kunsthistoricus Aby Warburg inneemt bij Graindelavoix. Warburg ontwikkelde een alternatieve benadering van de kunstgeschiedenis waarin het concept Nachleben bepalend is: zijn kunstgeschiedenis is een cultuurwetenschappelijke zoektocht naar historische verbanden, over disciplinaire grenzen heen, langs ‘triviale details’ en imperfecties. Niet met het oog op een synthese, maar op het singuliere, een benadering die de tijd ‘opende’ en desoriënteerde, met aandacht voor latente aanwezigheden, residuen uit voorbije tijden, perturbaties, fantomen en anachronismen. Kunsthistorische periodes zoals de renaissance verschijnen als impuur.
Dat uitte zich in het onvoltooide Mnemosyne-project, een beeldatlas waarin Warburg zulke verbanden suggereerde. Die atlas dient als model voor de tentoonstelling en het boek Time Regained (2018), waarbij Schmelzer en Margarida Garcia Warburgs perspectief loslaten op ‘Early music’. De auteurs stellen daarin zelf beeldverzamelingen samen, rond onderwerpen als ‘het ornament’ of ‘de pneumatiek’, en breken zo het louter musicologische denken over polyfonie open. Maar nog fundamenteler dan die visuele atlas is het model dat Warburgs bibliotheek biedt voor Graindelavoix, zoals Schmelzer ook benadrukt in een recent artikel. Die private bibliotheek ordende en herordende Warburg continu. Bepalend daarbij was ‘de wet van de goede buur’, zoals Warburgs medewerker Fritz Saxl benadrukte: ‘The book of which one knew was in most cases not the book which one needed. The unknown neighbour on the shelf contained the vital information, although from its title one might not have guessed this.’ Een bibliotheek met een moeilijk te achterhalen ordeningsprincipe – of met een ordening afgestemd op een andere, eerdere vraag –, waarbij het boek dat naast datgene staat dat je zoekt, je de wezenlijke informatie verschaft.
Een concert van Graindelavoix kan verschillende disciplines samenbrengen en sprongen maken doorheen de tijd, omdat het, aan de hand van dat idee van Nachleben, ruimte maakt voor onverwachte verbanden. Neem bijvoorbeeld Rolling Stone (De Bijloke, 2023). Dat concert zet in op de artistieke waarde van de ruïne en de catastrofe. Graindelavoix brengt Antoine Brumels Earthquake Mass van rond 1500. Manuel Mota zorgt voor begeleiding op elektrische gitaar. Als inleiding wordt de documentairefilm Il culto delle pietre (1967, Luigi di Gianni) getoond. Er is een referentie aan Pieter Bruegels De verrijzenis van Christus (1562).
Zo’n aanpak houdt risico’s in. Interdisciplinariteit en transhistorische verbanden zijn op zichzelf geen garantie voor een geslaagde uitvoering. Kruisverwijzingen toevoegen is niet moeilijk. Een associatieve gedachte valt niet te bekritiseren. Anekdotiek kan oppervlakkig aanvoelen. En details kunnen dan wel blijven haken, maar het vervelende aan details is dat er zo veel van zijn: als je er aandacht aan geeft, hebben ze de neiging te beginnen woekeren. Maar in dit geval gebeurt er iets wanneer, na 14 minuten overstuurde en langgerekte elektrische gitaarnoten, het ensemble het kyrie van Brumel inzet. Tijdens Rolling Stone, en bij Graindelavoix tout court, werkt die aanpak. Dat ligt niet enkel aan een eigenschap van die details, of de historische of filosofische pertinentie van de verbanden, of aan de kwaliteit van de gekozen film of het instrumentarium of de grauwtekening. Een constellatie moet herkend worden: het gaat om een schijnbare nabijheid van elementen, een figuur die verschijnt bezien vanuit een bepaald perspectief. Wat raakt mij in het feit dat Kluge tijdens een tête-à-tête drie crèmes brûlées bestelt?
Zowel op Graindelavoix’ album Josquin, the Undead (2021) als op The Landscape of the Polyphonists (2022) van Paul Van Nevel en Huelgas Ensemble staat Josquin Deprez’ ‘Cueur langoreulx’. De laatste woorden vallen op: ‘pour te reconforter’, met een wegkwijnende ‘e’, langdurig aangehouden door de sopraan, tot ook elke andere stem kan eindigen. De versie van het nummer bij Graindelavoix is iets langzamer dan die van Huelgas Ensemble; een snaarinstrument begeleidt de stemmen. Wat vooral opvalt wanneer ik de uitvoeringen vergelijk, is het eigenzinnige van de stemmen bij Graindelavoix, die elk een eigen ruimte innemen en – denk ik – daardoor zowel schuren als harmoniseren. Bij Huelgas Ensemble: een mooi, uitgebalanceerd geheel (en enkel de sopraan die er af en toe bovenuit springt).
Op het album van Huelgas Ensemble en in het bijbehorende, gelijknamige boek van Paul Van Nevel (2018) wordt de polyfonie van Desprez en co verbonden met de ervaring van het Frans-Vlaamse landschap waarin de componisten opgroeiden. Wegels, glooiende heuvelruggen, een kerktoren. Ook hier leidt de muziek naar buiten, maar op een fundamenteel andere manier dan bij Graindelavoix. Van Nevel ziet een landschap dat, door de industrialisering, niet meer dat van de vijftiende en zestiende eeuw oproept. Hij spreekt over ‘lelijke architectuur, het verschrikkelijke grijze midden tussen kitsch en hedendaags, met kerken die evengoed zwembaden hadden kunnen zijn en desolate straten die je neerslachtig maken.’ Veeleer wordt hij getroffen door de ‘eerlijkheid’ en ‘puurheid’, ‘rust’, ‘langzaamheid’ en ‘stilte’ van enkele overgebleven, intacte plekken – een ‘vredig vacuüm’. De watertorens, windturbines, pylonen en buitenwijken denkt hij weg. Tekenend is het bijschrift bij de foto van de kerk van Brie. Die kerk werd gezet nadat de oorspronkelijke tijdens de Eerste Wereldoorlog vernietigd werd. In de plaats kwam een verregaande reconstructie (door Jacques Debat-Ponsan), opgetrokken in gewapend beton, in art deco-stijl. Van Nevel: ‘Architectuur met een armoedige visie.’ In Van Nevels landschap is de oriëntatie van de tijd helder; sporen van een grillig Nachleben worden beschouwd als irrelevant of schadelijk, en weggekadreerd. De langoureuze 'e' is, wanneer Huelgas Ensemble Desprez' chanson zingt, eenduidig nostalgisch. De stem voegt zich naar de tekst, om te doen wat die laatste zegt: 'reconforter'.
Door een ordening op basis van formaat is Time Regained in mijn boekenkast beland op het schap van de fotoboeken. Langs de ene zijde wordt het geflankeerd door Javier Vivers Révélations (2016), een reproductie en herschikking van de negentiende-eeuwse foto’s genomen onder leiding van Jean-Martin Charcot van patiënten in La Salpêtrière, de Parijse psychiatrische kliniek. Die foto’s waren bedoeld om hysterie bloot te leggen, maar tonen, in terugblik, vooral een dwingende, gewelddadige, theatrale en spectaculaire beeldtaal. Ze roepen vragen op over het statuut van ‘het symptoom’ – in de betekenis die Georges Didi-Huberman, schrijvend over zowel Warburg als L’iconographie photographique de la Salpêtrière, daaraan gaf – en de spanning tussen wat latent aanwezig is en wat in een crisis opwelt.
Aan de andere zijde staat Joel Sternfelds Our Loss (2019). Dat boek van de landschapsfotograaf toont de plek in Brooklyns Prospect Park waar David S. Buckel het leven liet door zichzelf in brand te steken, om aandacht te schenken aan het effect van klimaatverandering. Sternfeld toont de plek en de parktaferelen errond, na Buckels overlijden, een jaar lang. De seizoenen wisselen. Er worden bloemen neergelegd rond de verschroeide aarde. Mensen komen groeten. Dan joggers, yoga, barbecue. Heesters komen in bloei. Jong gras en onkruid verschijnen op de kale plek. Er is een verjaardagsfeestje met ballonnen in de vorm van een 9. Er worden boompjes geplant door de plantsoendienst. Een laagje sneeuw, een betoging.
*
Welke plaats geeft een muzikaal werk aan de luisteraar? Die vraag stelt Peter Szendy in Écoute (2001). Hij stelt dat dé luisteraar de arrangeur is. Ferruccio Busoni arrangeert Bach voor piano, Franz Liszt zet Beethovens symfonieën naar zijn hand: de arrangeur is degene die laat horen hoe hij een bestaand werk hoort, en dat verklankt. Hij luistert vanuit de idee dat hij hetgeen hij hoort, wil richten tot een ander, en schrijft dat neer. Hij signeert zijn écoute.
De arrangeur staat bij Szendy model voor de praktijk van het luisteren. Hij verwijst daarbij niet naar ‘Le grain de la voix’, maar naar Barthes’ ‘Musica practica’ (1970) waarin die het heeft over de late Beethoven: ‘De même que la lecture du texte moderne (…) ne consiste pas à recevoir, à connaître ou à ressentir ce texte, mais à l’écrire de nouveau, à traverser son écriture d’une nouvelle inscription, de même, lire ce Beethoven, c’est opérer sa musique, l’attirer (…) dans une praxis inconnue.’ Dat luisteren is geen passief ontvangen, maar tegelijkertijd lezen én (her)schrijven: verplaatsen, groeperen, combineren, structureren, herordenen.
Ook in dat opzicht brengt Graindelavoix ‘geschreven’ – herschreven – muziek: de renaissancemuziek wordt, via haar Nachleben, herschikt. Haar symptomen keren terug en wellen op. Ze worden herkend en herordend. Het geslaagde concert staat of valt niet enkel bij hoe goed het ensemble zingt, maar ook bij hoe goed het luistert – en of ze dat al zingend kunnen laten horen.
‘Helder’ wordt de muziek daardoor niet. Er is de desoriëntatie van de muziekgeschiedenis. Bij een muzikaal ensemble dat zich noemt naar een essay over muziek, vertroebelt ook de grens tussen muziek en taal, werk en discours. Bovendien lijkt op een manier ook het onderscheid tussen uitvoerder en luisteraar ter discussie te staan. De praktijk van Graindelavoix is namelijk ook die van zijn publiek (hoewel die term minder steek begint te houden), ondanks het verschil in kennis en kunde. Ook die toehoorders kunnen arrangeren. De plaats die Graindelavoix laat voor zijn luisteraars, is niet gedefinieerd, maar wel omschreven: er is een uitnodiging om een stem toe te voegen aan de polyfone constellatie. De onderliggende vraag is daarbij voor ensemble en luisteraar soortgelijk; en de muziek raakt omdat de antwoorden uiteen mogen lopen: welk detail zingt zich net genoeg los van de muziek om én de abstractie én de vrijblijvende associatie te frustreren?
*
In de eerste pagina’s van ‘A’ (1959), de dichtbundel van de Amerikaanse dichter Louis Zukofsky, woont de verteller een Bach-concert bij: ‘The Passion According to Matthew, / Composed seventeen twenty-nine, / Rendered at Carnegie Hall, / Nineteen twenty-eight, / Thursday evening, the fifth of April. / The autos parked, honking.’ Hij baant zich een weg naar buiten, tussen zwarte jurken, ontblote armen en sigarettenrook.
Op de kasseien van de parkeerplaatsen langs de Louizalaan schuif ik aan om Hôtel Max Hallet binnen te gaan. Ik heb de plooifiets opgevouwen. Terwijl de mensen de statige trap beklimmen, komen de bewoners buiten, een maaltijdbezorger op een scooter tegemoet; uit zijn rugzak haalt hij een pizzadoos met daarop twee potjes tiramisu.
We love the review of new Ex Nihilo CD this month in German music magazine Fono Forum by Reinmar Emans: five stars and Empfehlung des Monats!
“We are used to Björn Schmelzer always tending towards the Gesamtkunstwerk. The gloomy automaton pictures certainly belong in this context. Schmelzer's booklet text opens up completely surprising perspectives. Based on a 16th century pedagogue's critique of polyphony, according to which the chants make no sense and the singers themselves can hardly know what they are singing, he wanders through philosophical realms that make perfect sense. Ultimately, however, the emptiness described there has to do above all with the fact that every musical work only becomes such through performance. Music is thus constantly recreated; the basis for performance remains non-binding. Schmelzer and his small but exceptionally fine ensemble prove time and again that this is the driving force behind very intense and creative performances. As is so often the case, this recording also thrives on the abysmal bass voices, which not only provide the foundation but also convey the emotions. However, the two female voices, which are sometimes required, are also perfectly integrated in terms of sound. There are no gaps, although the ensemble sound relies on very individually timbred voices anyway. This repeatedly creates an unbelievable pull that is hard to resist. And the harmonies that emerge and are savoured - as in "Salve Regina" - are almost unbelievable, but logical. This is old and new at the same time and always exciting. The last track, which develops its very own addictive potential, is particularly captivating in this respect.” Reinmar Emans (deepl translated)
Gerald Fenech recommends the new Ex Nihilo CD with ardour, but..."a slight caution would not be amiss"!
https://www.classicalmusicdaily.com/2024/11/ex-nihilo.htm
"The Belgian ensemble, under Schmelzer's inspired direction, performs these pieces with compelling ardour and moving beauty that result in soundscapes which are as provocative as they are richly coloured. Luscious sound quality and some brilliant annotations complete this superb addition to the Schmelzer catalogue..."
Funny to be sandwiched between Kylie Minogue and Paul Weller in croatian pop culture magazine Ravno Do Dna:
"Something you've never heard or thought you should, but you might be surprised how much you'll like it."
Polyphony for the masses!
https://ravnododna.com/pick-of-the-week-novi-albumi-na.../
"Now... This is a bit trickier, so let's start in order. Graindelavoix is a musical and artistic ensemble from Antwerp led by Björn Schmelzer, whose goal is to offer modern audiences contemporary and critical interpretations of historical vocal works. That these are serious barbers doing serious work is confirmed by the very name 'Graindelavoix', which is taken from an essay by the French philosopher Roland Barthes, but also by the fact that the ensemble primarily deals with French-Flemish vocal polyphony and music that was created sometime between the time when could not be written down even when it was written down with some first variant of some kind of organized notation. The record 'Ex Nihilo: Polyphony Beyond the Order of Things' is the last in a series of such interpretations, and as the name suggests, it explores creation from nothing, the mystery of incarnation and the idea that God becomes a man. We are mainly talking about interpretations of the works of the Renaissance composer Josquin des Prez and his somewhat lesser-known contemporaries such as Obrecht, Ockeghem, Ribera and Wert. Something you've never heard or thought you should, but you might be surprised how much you'll like it." (Google translation)
Nice late review by Stefano Russomanno for Spanish Scherzo Magazine of our EARTHQUAKE MASS CD!
"The singularity of the proposal does not tarnish the excellence of the performance and the boldness of an approach that seeks to enhance the imaginative mood of Brumel's mass.”
"In the interview included in the CD booklet, Björn Schmelzer does not hesitate to describe his approach as anti-historicist: ‘Historicism always takes the historical context as a reference and considers works of art as illustrations of this context; in contrast, I am interested in how works of art and music are at odds - or in rupture - with their context’. These statements serve very well to explain the present project. The starting point is the visionary 12-voice Missa ‘Et ecce terrae motus’ by the Flemish composer Antoine Brumel (c.1460-1512/13), in which the dense polyphonic framework creates a multitude of details around solid harmonic blocks, creating a sense of movement within statism.
Schmelzer associates these repeated sonic figurations with the noise of the falling of Christ's tombstone and finds similarities with the contemporary Resurrection of Christ by Pieter Bruegel the Elder: the earthquake thus becomes a metaphor for catastrophe and natural disaster. To back up these suggestions, the members of Graindelavoix (eight voices and four instruments) are joined by the electric guitar - yes, you read that right: electric guitar - of Manuel Mota. Between the sections of the mass there are four instrumental pieces of contemporary authorship, whose electro-acoustic character and material consistency reach their fusion with the mass in the final Agnus Dei. Light years away from the purism of The Tallis Scholars (Gimell) or the Ensemble Clément Janequin (HMF), this new project by Schmelzer will probably find more followers among the avant-garde followers than among the fans of early music, but the singularity of the proposal does not tarnish the excellence of the performance and the boldness of an approach that seeks to enhance the imaginative mood of Brumel's mass.”
(Deepl translation)
Bart Debbaut op Hageland Klassiek over de “schrijnende stijl” van Graindelavoix in nieuwe Ex Nihilo recensie... !
Luisteren we naar polyfonie om de teksten te begrijpen? Of laten we ons meenemen op de golven van mystiek, religie en spiritualiteit om uiteindelijk weg te dromen in een soort zelfreflectie? Precies daarover gaat Ex Nihilo, de nieuwe CD van het Belgische ensemble Graindelavoix onder leiding van Björn Schmelzer.
Schmelzer bespreekt in het CD-boekje hoe sommige mensen vroeger kritiek hadden op deze muziekstijl. Ze vonden dat polyfone kerkmuziek niets “echts” zei, dat de verschillende stemmen samen een lege klank vormden zonder betekenis. De zangers zouden vaak niet eens begrepen hebben wat ze zongen. Toch ziet Schmelzer juist schoonheid in deze “leegte”. Volgens hem maakt dit ongrijpbare karakter polyfonie juist bijzonder: het geeft een manier om het mysterie van God en de grote spirituele vragen weer te geven zonder alles te willen verklaren. De complexe, gelaagde stemmen zorgen ervoor dat je de tekst niet direct begrijpt, maar wel een gevoel krijgt van iets groots en ongrijpbaars.
Ex Nihilo bevat werken van enkele van de grootste polyfonisten uit de Renaissance. Zo horen we onder meer Praeter rerum seriem van Josquin Desprez, een prachtig voorbeeld van hoe herhaling en subtiliteit het stuk een rituele, bijna hypnotiserende kracht geven. Johannes Ockegems Alma redemptoris mater laat diepe, trage klanken horen die Graindelavoix met hun kenmerkende, ongepolijste stijl perfect tot hun recht laat komen. Daarnaast staat Jacob Obrechts Salve Regina op de CD, een werk dat in deze uitvoering benadrukt hoe polyfonie soms meer draait om “niet-weten” dan om een duidelijk begrip van de tekst.
Graindelavoix onderscheidt zich met een gedurfde uitvoeringstijl. Waar andere ensembles vaak kiezen voor een gladde, harmonieuze klank, kiest Graindelavoix voor een rauwe, bijna schrijnende stijl met onverwachte lichte trillingen (tremolo) in de stemmen. Deze ongepolijste aanpak versterkt de mystieke en intense sfeer van deze religieuze werken en maakt de muziek tegelijkertijd ongemakkelijk en hypnotiserend. Het lijkt bijna alsof de muziek een geheim bewaart dat we niet volledig kunnen bevatten. Daarmee raakt hun stijl meteen de kern van de boodschap.
Ex Nihilo van Graindelavoix vraagt om een open houding voor het mysterie en de leegte in polyfonie. Het resultaat is een krachtige luisterervaring die je uitnodigt om niet alles direct te willen begrijpen. Schmelzer en zijn ensemble bewijzen dat polyfonie een zoektocht kan zijn naar het onbekende, het ongrijpbare.
Bart Debbaut, november 2024
